دارما چیست؟ مسئله دارما و فرقه گرایی

در این مطلب می خواهیم به یکی از مهمترین مفاهیم جهان هستی و طبیعت یعنی دارما به پردازیم، به سوال دارما چیست؟ پاسخ دهیم و مسئله ای فرقه گرایی در دارما را که در حال حاضر بشریت با آن درگیر است، مورد بررسی قرار دهیم. اگر دوست دارید با این مفهوم و چالش فعلی آن آشنا شوید، این مطالب را حتما بخوانید.

فهرست مطالب

• دارما چیست؟
• دارما چگونه درگیر فرقه گرایی شد؟
• معنای حقیقی دارما و مفاهیم کوسالا و آکوسالا
• مفهوم آریا و آناریا در دارما
• معنای دوم دارما
• دارما، دار ماست

دارما چیست؟

دارما چیست؟ دارما که امروزه متاسفانه هم به فراموشی سپرده شده و هم درگیر فرقه گرایی شده، در معنای کل، به معنی نظام گیتی است و در  جامعه باستانی هند مطرح شد. اگر بخواهیم دارما را خارج از هر گونه فرقه ای بدانیم، باید گفت این مفهوم همان صلح، شادی، آسایش و خلوص قلب است، خارج از هر گونه دین و آیینی.

یکی از مسائلی که امروزه این مفهوم با این درگیر است، مسئله دارما و فرقه گرایی است که باعث شده هر فرقه و آیینی، این مفهوم را به دید خود تعبیر کند و برای آن تعریف خاص خود را ارائه دهد. در حالی که این کار کاملا اشتباه است. به همین دلیل می خواهیم این مسئله را بیشتر بررسی کنیم و در کنار آن به دارمای واقعی بپردازیم. برای اینکار ابتدا با تعدادی پرسش که ذهن هر صلح جویی را درگیر می کند، شروع می کنیم.

انسان همیشه به دنبال صلح و آرامش است. انسان هماهنگی را جستجو می کند. زندگی سرشار از رنج و بدبختی است. لبریز از رنج های مختلفی است که به دلایل مختلف به وجود می آیند. رنج و بدبختی در همه جا وجود دارد. اما چگونه می توان از دایره رنج ها آزاد شد؟ چگونه می توانیم یک زندگی همراه با صلح و توازن داشته باشیم و برای خود و دیگران مفید واقع شویم؟

پیشنهاد می کنم: کتاب فراسوی خشونت اثر کریشنا مورتی

همه فرزانگان، مقدسان و پیش گویان هند، همه دانایان و روشن بینان این پرسش را مطرح کرده اند: چرا رنج وجود دارد؟ و آیا راهی برای رهایی از رنج هست؟ دلایل آشکار فراوانی وجود دارند که باعث رنج می شوند، اما با از بین بردن این گونه دلایل آشکار، نمی توانیم از درد و رنج رهایی پیدا کنیم، زیرا دلیل واقعی رنج در عمق وجود خودمان قرار دارد و تا زمانی که این دلیل عمیق ریشه دار، برطرف نشود، غیرممکن است که از صلح واقعی و هماهنگی و شادی حقیقی برخوردار شویم.

چگونه می توانیم این علت عمیق ریشه دار رنج آفرین را که در درون ما جای دارد، پاک کنیم؟ همه دانایان و روشن شدگان به این نتیجه رسیده اند که تنها راه رهایی از رنج آن است که در مسیر دارما حرکت کنیم. اگر کسی در این طریق گام بردارد، به طور یقین از رنج و بدبختی نجات می یابد، زیرا دارما و رنج باهم سازش ندارند. اما مشکل زمانی آغاز شد که بعد از چند قرن، مردم معنای دار ما را فراموش کردند. و وقتی کسی معنای واقعی دارما را نداند، چگونه می تواند آن را در زندگی به کار گیرد؟!

دارما چگونه درگیر فرقه گرایی شد؟

دو هزار سال پیش از این، در کشور هند، دو آیین مختلف وجود داشت. یکی از آنها به خلوص و پاکی دارما اهمیت می داد و دیگری بیش تر به آیین ها، مراسم فرقه ای، اوراد، مراسم مذهبی و ظواهر. در آن روزگار، مراسم دارمای خالص و پاک، بسیار محکم و استوار بود، ولی به تدریج این استحکام رو به سستی گذاشت و در نهایت دارمای پاک، از هند رخت بربست، مسئله دارما و فرقه گرایی به وجود آمد و آنچه که برجا ماند، کوچک ترین شباهتی به دارمای واقعی نداشت.

این مایه تأسف است که ما دارما را از دست داده باشیم. زمانی که شخصی درباره دارما در هند فعلی صحبت می کند، این پرسش در ذهن شنونده مطرح می شود که مقصود، کدام دارما است: دارمای هندو، دارمای بودایی، دارمای جین، دارمای مسیحی، دارمای سیک، دارمای پارسی یا دارمای یهودی؟! به راستی کدام دارما مورد نظر است؟

این امر موجب تأسف فراوان است که ما دارمای پاک را به کلی فراموش کرده ایم چه طور ممکن است که دارما، هندو، مسیحی، چینی، پارسی یا سیک باشد؟ غير ممكن است. اصلا چرا باید مسئله دارما و فرقه گرایی با وجود بیاید اگر مقصود ما دارمای پاک است؟ چنین دارمایی جهانی است و نمی تواند فرقه ای باشد. مراسم مذهبی و فرقه ای با یکدیگر تفاوت دارند.

مثلا دارمای هندو آداب و آیین و مراسم خاص خودش را دارد. عقاید و قوانین و فلسفه و ظواهر خارجی و مقررات مخصوص به خودش مانند روزه گرفتن را شامل می شود. در مورد دارمای مسیحیان یا سیک ها و غیره نیز چنین است، اما دارما حقیقی هیچ ارتباطی با این ها ندارد. دارما و فرقه گرایی سبب تفرقه و جدایی می شود، در حالی که دارما جهانی است و سبب یگانگی و اتحاد میشود.

معنای کلمه دارما در زبان قدیم هند به فراموشی سپرده شده است. متأسفانه مملکت هند ادبیات و آثار مکتوب قدیم خود را از دست داده است. اما این ادبیات از همان زمان تاکنون در کشورهای همسایه محفوظ مانده اند. زمانی که آنها را مورد مطالعه قرار دهیم، آن وقت به معنای واقعی کلمه دارما که در روزگار گذشته در این کشور به کار می رفته، پی می بریم.

معنای حقیقی دارما و مفاهیم کوسالا و آکوسالا

معنای این کلمه «آنچه که کسی در خود دارد» بوده است؛ آنچه که شخص را شامل می شود. آن، همانا دارما است. این بدان معناست که در هر لحظه، ذهن هر کس چه چیزهایی را در خود نگهداری می کند یا ذهن شخص شامل چه چیزهایی است؛ این چیزها می توانند افکار سالم یا ناسالم باشند. در زبان آن روزگار، به افکار سالم و پاک کوسالا دارما (dharma kusala) و افکار ناسالم را آکوسالا دارما (Akusala dharma) می گفتند.

به این ترتیب متوجه می شویم که در ادبیات هند قدیم، این دو کلمه بسیار مورد استفاده بوده است. این دو کلمه هر دو دارما هستند. آنچه که در این لحظه ذهن در بردارد، همان دارما است.

مفهوم آریا و آناریا در دارما

دو کلمه دیگر که در ادبیات قدیم هند مورد استفاده قرار می گرفتند، عبارتند از: آریا دارما (Arya-dharma) و آناریا دارما (anarya-dharma). با گذشت قرنها معنای حقیقی این کلمات از بین رفته اند. امروزه کلمه آریا (Arya) برای نژاد به خصوصی از مردم به کار برده می شود. در حالی که در هند آن روزگار این معنا در جایی دیده نمی شد و آریا هیچ ارتباطی با نژاد افراد نداشت، بلکه این کلمه را در مورد کسی که دارای ذهنی پاک و خالص بود، به کار می بردند.

هر انسان شریف و مقدسی که تمام آلودگی ها را از ذهنش پاک کرده بود، آریا خوانده می شد و کسی که زندگی خود را با منفی گرایی، ناپاکی، خشم، نفرت، بدخواهی و رذالت می گذراند، آناریا نامیده می شد. کلماتی مانند دارمای هندو، دارمای بودایی و دارمای جین در ادبیات قدیم هند وجود نداشتند. این فرقه ها بعدها به وجود آمدند. اما حتی زمانی که این سه فرقه به وجود آمدند، باز هم کسی از این کلمات استفاده نمی کرد.

در آن زمان هم تنها کلمات کوسالا دارما و آکوسالا دارما مورد استفاده بودند. به تدریج بعد از چند قرن تقسیمات دیگری به وجود آمد، به این صورت که به جای کوسالا دارما با افکار سالم و پاک، کلمه دارما (Dharma) و به جای کلمه آکوسالا دارما با افکار ناسالم و ناپاک، کلمه آدارما (Adharma) به کار می رفت.

معنای دوم دارما

در نوشته های قدیمی، برای کلمه دارما معنای دیگری هم وجود داشت. این کلمه به معنای طبیعت و خصوصیت آنچه ذهن در برداشت، بود که می توانست پاک یا ناپاک باشد، یعنی خصوصیات محتوای ذهنی هر شخص را دارما می گفتند. طبیعت و خصوصیات محتوای ذهن را دارما می خواندند. امروزه در زبان های هندی هنوز بازتاب این کلمه را در بعضی موارد می شنویم.

مثلا وقتی که می گویند: «دارمای آتش، سوزاندن است» یعنی طبیعت آتش سوزاندن خود و دیگران است و یا دارمای یخ ایجاد سرماست، این طبیعت یخ است. چنین موضوعات جهان شمول نمی توانند ارتباطی با هندوییسم و بودیسم داشته باشند. نمی توانند به مسیحیت، به جین ها یا سیک ها مربوط باشند. آتش می سوزاند یخ سرما ایجاد می کند و این قانون جهان شمول طبیعت است. به همین دلیل مسئله دارما و فرقه گرایی از پایه اشتباه است و نباید آن را با فرقه های مختلف تعریف کرد.

اگر آتش موجب سوختن خود و سایر چیزها نشود، دیگر آتش نیست و اگر آتش است، طبعا سبب سوختن می شود. دارمای خورشید، نور و روشنی و گرمی است. اگر نور و گرما ندهد، نمی تواند خورشید باشد. دارمای ماه تابش نوری نرم و خشک است، این دارمای ماه است، اگر چنین نباشد دیگر ماه نیست. در آن روزگار از کلمه دارما به این مفهوم استفاده می شد.

به عنوان مثال اگر ذهنیات من ناسالم باشند و من در این لحظه در ذهن خود خشم، نفرت، بدخواهی و دشمنی را پرورش دهم، طبیعت این افکار منفی سوزاندن است و موجب سوختن من می شوند. همان طور که اولین قربانی آتش، ظرف محتوای آتش است و بعدتر این آتش و گرمای اصل از آن به محیط اطراف سرایت خواهد نمود.

خواندنی: کتاب سفر روح «سیری در جهان های معنوی»

به همین صورت زمانی که در ذهن، منفی گرایی به وجود می آید، کسی که این افکار منفی را در خود دارد و آنها را در ذهن پرورش می دهد، اولین قربانی خواهد بود و بدبخت و بیچاره خواهد شد، چگونه می توانید در حالی که خشم را در خود پرورش می دهد از صلح و هماهنگی و شادی برخوردار شوید؟ این با قانون طبیعت کاملا مغایرت دارد. یعنی درست برضد دارما است، دارمایی که قانون جهان شمول طبیعت است.

اگر دانسته یا نادانسته دست خود را در آتش بیریم به ناچار خواهد سوخت. آتش نمی تواند فرق بگذارد و یا توجه کند که این دست متعلق به یک هندو، مسلمان، مسیحی، جین، سیک با پارسی است. به یک هندی یا آمریکایی، روسی یا چینی تعلق دارد. در این جا هیچ گونه تفاوت یا تبعیض یا جانبداری وجود ندارد. پس چگونه است که دارما و فرقه گرایی هنوز هم وجود دارد و هر فرقه برای خود تعبیر جدایی دارد؟!

دارما، دار ماست

دارما، دار ماست به همین ترتیب وقتی که ذهن در خود افکار سالم را می پروراند، منفی گرایی ها پاک میشوند و از بین می روند. طبق قانون طبیعت، زمانی که ذهن پاک و خالص باشد، از عشق و شفقت و شادی، لبریز و از همدردی و آرامش پر می شود. این طبیعت یک ذهن پاک است و این ذهن پاک می تواند متعلق به یک هندو یا مسیحی با یک هندی یا پاکستانی باشد. ابدأ فرقی نمی کند.

اگر ذهن پاک باشد، دارای این صفات خواهد بود و وقتی که ذهن از عشق و شفقت و نیک خواهی و آرامش برخوردار شود، باز هم بر طبق قانون طبیعت، این صفات، طبیعت خودشان را دارند؛ دارمای خودشان را دارند و موجب صلح زیاد و هماهنگی فراوان و شادی بسیار می شوند. حالا شخص، هر اسمی که می خواهد روی خودش بگذارد یا هر آیین و سنتی داشته باشد یا هر نوع مراسم مذهبی را که دوست دارد، انجام دهد و یا هر شکل و شمایل ظاهری را که می پسندد، انتخاب کند یا به هر فلسفه ای اعتقاد داشته باشد.

این ها اصلا مهم نیستند، چون دارما همان دارما است. از همان لحظه ای که ذهن تان را آلوده می کنید، از لحظه ای که هر نوع منفی گرایی را در ذهن ایجاد می کنید، طبیعت به تنبیه شما می پردازد. این مجازات صبر نمی کند تا بعد از مرگ به سراغ تان بیاید. آنچه که بعد از مرگ پیش می آید، پیش خواهد آمد. اما حالا چه میشود؟ هر کس که خشم و عصبانیت را در ذهن به وجود آورد، به جز اندوه و بدبختی چیزی عایدش نمی شود.

این شخص هر نامی که داشته باشد، عضو هر فرقه ای که باشد یا از هر گروه و کشوری که باشد، اصلا فرقی نمی کند زیرا وقتی که کسی منفی گرایی را پرورش می دهد به ناچار در همین جا و همین زمان دچار رنج و ناراحتی خواهد شد. به همین صورت، وقتی که در ذهن افکار پاک را پرورش می دهید و ذهن تان از خصوصیات خوبی مانند عشق و محبت و نیک خواهی لبریز می شود، طبیعت در همین زمان و همین جا به شما پاداش میدهد. و شما ناچار نیستید که تا پایان زندگی انتظار بکشید. شما در همین زمان از نتیجه ذهن پاک تان بهره مند می شوید.

به پایان قسمت اول مسئله دارما و فرقه گرایی رسیدیم. تا اینجا دیدیم که این مفهوم هیچ ارتباطی به هیچ فرقه ای ندارد و اینکه هر فرقه برای خود تعبیر جدایی دارد، از پایه غلط بوده و قابل قبول نیست. دارما مسئله ای جهان شمول است و فارق از هر دین و آیینی، از دل طبیعت و قانون طبیعت می آید. در قسمت های بعدی موضوعات بیشتری از این مفهوم را بررسی خواهیم کرد.

سوالات مرتبط: