مفهوم نیروانا در آیین بودایی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به آن اشارات بسیاری می شود. در این مطلب قصد داریم به سوال نیروانا چیست؟ پاسخ دهیم و در مورد جایگاه آن در این آیین برایتان توضیح دهیم. اگر دوست دارید با این مفهوم آشنا شوید و بدانید چه جایگاهی در آیین بودایی دارد، در ادامه با ما همراه شوید.

نیروانا چیست؟

نیروانا چیست؟ نیروانا معروف ترین لفظ خاص آیین بودایی است که نفس ادای آن، رهایی، اشراق و تنویر گوتامابودا را به یاد می آورد. تعابير اولیه این مفهوم در متون کهن بودایی، چون نیکایاها (Nikayas به زبان پالی) و آگاماها (Agamas) به زبان چینی ساده و قابل فهم است.

مفهوم Nirvana در این متون، راهی عملی است برای زدودن نگرانی و اضطراب انسان در زندگی، و نیل به شهود و رهایی. آنچه بودا در عالم اشراق دریافت این بود که کلیه دردها و عذاب ها و اضطرابات ذهنی انسان ناشی از دلبستگی و اشتیاق به آمال و آرزوها است.

آرزوهایی که چون خوره وجود آرام انسان را می جود و ناآرامی و نگرانی پدید می آورد. پس نیروانا برای بودا مرحله رهایی از اشتیاقات و آرزوها بود نه نیل به آنها.

در این مرتبه که شوق و هوس سرکوب می شود آنچه می ماند خلاء است؛ به همین جهت در بسیاری از موارد، نیروانا با الفاظی منفی از قبیل توقف (Nirodha)، فقدان اشتیاق (Trsnaksaya)، انفصال و بی قیدی (Aamkrta) توصیف شده است.

برخی نیروانا را به صفاتی چون شعف، آرامش و لذت نیز آراسته اند ولی واقعیت این است که این لفظ في الذاته نمیتواند دارای چنین صفتی باشد و شاید صرفا به جهت اینکه در این مرتبه، سالک از هرگونه درد و اندوه رهایی میباید آن را با شعف مقارن دانسته اند.

و إلآ نیروانا نه رنج است و نه خوشی.

معنای لغوی نیروانا

نیروانا از لحاظ لغوی به معنای خاموشی است و خاموشی بعدی مثبت ندارد. در نیروانا خوشی یا ناخوشی، زیبایی با زشتی، وجود یا عدم معنی نمی باشد چرا که این مفهوم نه عدم است و نه وجود. وجود و عدم هر دو جنبه هایی است که در رابطه با جهان واقع معنا می دهد و این مفهوم ورای این هر دو است.

در مقام نیروانا، حقیقت مطلق بر سالک مکشوف می شود و او در می یابد که این جهان و هرچه در آن است هیچگاه نبوده، هیچ وقت نیست و هیچ زمان نخواهد بود. و کسی که بدین مرتبه صعود می کند از هر بندی رها است.

دنیا همه هیچ و کار دنیا همه هیچ/ ای هیچ ز بهر هیچ بر هیچ مپیچ

نیروانا چه جایگاهی در آیین بودایی دارد؟

در میان فرقه های مختلف بودایی تلّقیات متفاوتی در خصوص نیروانا وجود دارد، ولی همه این دیدگاهها در نکاتی اشتراک دارند و می توان این نکات را به عنوان اصل مورد قبول عموم پذیرفت. لودویگ ویتگنشتاین Ludwig Witgenstein در مقایسه مکاتب مختلف بودایی، وجوه اشتراک اعتقاداتشان را نسبت به نیروانا چنین آورده:

١- نیروانا رهایی از جهل در مورد چگونگی وجود جهان است. چون ما طبیعت انسان و قوانین محرک و موثر در وی را نمیدانیم، وجود ما همواره در حالت رنج آشکارا و با وضعیتی ناهماهنگ و ناهمگون به سر می برد. این مفهوم نهایت و اوج زندگی در وجه حقیقت هستی است. تعریف فوق به این مفهوم بعدی این جهانی بخشیده است.

٢- دانش و ادراک به دست آمده از طریق نیروانا صرف فکری و روحی نیست. نیل به آن از طریق شرایط خاص فیزیکی و روانی به منظور تغییر شکل و تحول افکار و رفتار خود محورانه نیز میسر است. مسیر رسیدن به آن را تنها با جسم میتوان طی کرد نه بدون جسم.

۳- شخص در طی این مسیر تنها و به خود وانهاده نیست. وی توسط متون مذهبی، تعالیم فلسفی، اجرای دستورات دینی، اجتماع بودائیان، سرمشق اساتید و بزرگان، و با رحمت و مهربانی دیگران حمایت می شود. و در عوض هر قدر رحمت و مهر خود را به اطرافیان عرضه دارد، در سیر سلوک خود قوی تر و راسخ تر خواهد بود.

۴- میتوان با نفوذ و از میان برداشتن شکافهای میان انسانیت و طبیعت، خود و دیگران، ذهنیت و عینیت،؛ و حتی میان سامسارا و نیروانا، به آن رسید. این جفتهای متقابل و متضاد در هر زمانی و هر مکانی به تناسب شرایط اجتماع تغییر میکنند و از همین روست که بودیزم در هر زمان به تشکیل جبهه مبارزه و حمله در مقابل نیروهای مخرب فرهنگی مبادرت می ورزد. درک Nirvana متضمن اعتقاد به هماهنگی درونی و مساوات میان همه موجودات و همه اجزاء عالم است.

۵- نیروانا ذاتا متضمن ابعاد معنوی و اخلاقی است. سالک روش ضمیر، افکار و احساسات و اعمال خود پسندانه را می زداید و رفتار خود را با دیگران بر محور انصاف و متانت (یعنی رفتار با دیگران آنگونه که با خود رفتار میکنی) و یا با رحمت و از خودگذشتگی (یعنی به دوش کشیدن بار رنج و محنت دیگران) پی میریزد.

اخلاق و سیرت خوش را می توان الفبای نیروانا به حساب آورد، بدین معنا که طی راه با پذیرش برخی دستورات و قبول مفاهیم برخی از اعمال شروع میشود و این مفهوم در اوج ظهور خود (در وجود شخص) رسیدگی، رحمت و شفقت انسان را به دیگر انسان ها و دیگر موجودات، حتى جمادات، در بر دارد.

سوالات مرتبط: