در این پست نمی خواهیم تفاوت معبد و مسجد را بگوییم، بلکه می خواهیم با پاسخ به دو سوال معبد کجاست و مسجد کدام است، به ذکر تشابهات این دو بپردازیم. اگر به عرفان و معنویت علاقه دارید، دانستن این تعاریف و تشابهات برایتان مفید خواهد بود. پس با ما همراه شوید.

معبد کجاست؟

هنگامی که سخن از معابد هند به میان می آید، ذهن به سوی بناهای عظیم و پر رمز و راز، بُتکده های آراسته و اصنام گوناگون، حلقه های گل های زعفرانی رنگ، بود عود، آوای مناجات کاهنان، چشم های بسته پرستندگان و دست ها و انگشتانی که به حال مراقبه و دعا در جلوی سینه ها به هم فشرده شده اند، متوجه می گردد. بناهیی که پیچیدگی برخاسته از مبانی عقیدتی آن – از کثرت تندیس ها و تنوع نقوش گرفته تا حجاری ها و فرم های متعدد و متکثر – در برون و درون معبد تجلی کرده است. اما به راستی معبد کجاست؟ معابد هندو چه مکانی هستند؟

معبد هندو مکانی است که خدا – که خارج از معبد، در کوچه و خیابان و در کسب و کار تنها در ذهن پرستندگان و بندگان جریان دارد، و چون خاطره ای از جمال و جلال و رحمت و قهر تنها در زمینه ی فکری افراد جاری است – تجسم و عینیت می یابد؛ فضایی مشخص را اشغال میکند، شکل و هیئت خاصی به خود می گیرد و با پرستنده ی خویش ارتباط و اتصالی عینی و مستقیم برقرار می نماید. و این تنها یک خدا نیست!

خدایان مختلف به صور و اشکال و هیئت های متنوع، که هریک معرف یک یا چند صفت از اسماء و صفات رب الارباب هستند، در مواضع متفاوتی از معبد قرار میگیرند. همه در خور پرستش و شایسته ی نیایش و بایسته ی عبادت خالص و بی آلایش. و پرستنده ی عابد، ضمن ادای احترام به همگی، که چون افاضل کرام و دانشمندانی بنام رشته های گوناگون شریان های هستی، مقام و مرتبه ی خود را دارند، به سوی معبود مورد نظرش، که با طبیعت یا طبع او سازگار است و با نوع نذر و نیازش بیشتر در حیطه ی مسئولیت آن معبود خاص می باشد، روانه میشود. ادای احترام می کند، به راز و نیاز می پردازد، و پیشکشی برای جلب رضایت او، و برآورده شدن حاجت خود، در آتش مقدس (آگنی) می افکند.

گاهی پرستندگان در معبد اجتماع میکنند، و روز مبارکی چون روز تولد معبود خاصی را جشن می گیرند و در مقابل تمثال او به سرور میپردازند، سرود می خوانند و در وجد و خلسه فرو می روند. پیکره ی آن را غرق در گل می کنند، به آن طعام پیشکش می کنند و…

و جالب اینجاست که علیرغم تعدد معبودان، تنازع و تفرقه ای در مجموعه حس نمیشود. چرا که همه برای عبادت «او» آمده اند و «او» همانگونه که دارای اسماء و صفات بیشمار است، اشکال و سور گوناگونی نیز دارد، و معبد محل ظهور روح واحد در تجلیات کثیر «او» است.

همانطور که جهان و تنوعاتش عرصه ی ظهور بعد کثیر خداوندی و صفات متنوع «او» است، این کثرت در جای جای معبد و ترکیب متکثر بنا و تعدد مراکز توجه، آشکار و واضح است. شاید بتوان معبد را در یک جمله چنین توصیف نمود که: «معبد محل نیایش صفات متعدد خداوندی است، نه پرستش ذات او.»

مسجد کدام است؟

و مسجد هم خانه ی خداست. خدایی که علی رغم منسوب بودن تمام کثرات به ذات واحدش، هیچگاه هویت خداوندی خود را به مرتبه ی ملموسات و محسوسات تنزل نمیدهد. چون «او» واحد است، پس هر چه كثير است «او» نیست. شکل ها و موجودات، از جماد و نبات و هرچه هست یادآور عظمت اویند، چرا که خود به تسبيح «او» کمر بسته اند. و از این رو توسل به این کثرات، توسل به ناقص است و در نتیجه ضلالت را در پیش دارد.

اتحاد و تماس با «او» جز با گذشتن از تجلیات کثیر که بنا بر تعلیمات اسلامی موجب انحراف و جنگ میان ابناء آدم می شود، میسر نخواهد بود که:

چونکه بی رنگی اسیر رنگ شد/ موستی با موسئی در جنگ شد

پس همه میبایست جامه ی کثرت را بر در مسجد از تن به در کنند و داخل شوند. وجود تصاویر که نشانه ی کثرات است در مسجد کراهت دارد و نقوش هم تنها زمانی مجازند به داخل مسجد گام نهند و بر در و دیوار آن رحل اقامت افکنند که از انانیت رهایی یابند و به یکدیگر بپیوندند و همگی ندای وحدت سر دهند. دست در دست هم سماعی عاشقانه را آغاز کنند و در اوج از خود بیخودی در نقطه ی ابدیت، در مرتفع ترین مکان مسجد یعنی رأس گنبد، در اوج عظمت او فنا شوند و به وحدت مطلق برسند. و نمازگزاران نیز باید چنین باشند.

در نماز نیز محل و نقطه ی تمرکز، ذات واحد اوست که البته تجسد نیافته است. او روحی است که در هر روزنه ی این مکان جاری است. او در همه جا حضور دارد و اگر محرابی در کار است، جز این نیست که حتی جهات کثیر جغرافیایی را به یک جهت واحد سوق دهد و آن جهت نیز به خودی خود اعتبار و قداستی ندارد، بلکه چون اشاره به «او» دارد محور توجه نمازگزاران گشته است.

مطلب مرتبط: ذکر و مانترا چه تفاوتی با هم دارند؟

معبود در اینجا، برای ارتباط با مخلوق، خود را به حد کثرات مادی که ملموس و محسوس بندگانند تنزل نمی بخشد، بلکه چنین می طلبد که این گرفتاران علم کثرات، از مرزهای ملموس و محسوسِ خودی عبور کنند و در وادیِ بیخودیِ نامحسوس و ناملموس به ملاقات او نایل شوند که:

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند

بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت

باز شناختن این دو مکان و درک تقدس آن در میان مومنان به این ادیان، تا حدی از نقش ارتباط انسان با مابعدالطبیعه، در چارچوب هر یک از مذاهب حکایت دارد. به همین دلیل دانستن این مفاهیم در مورد معبد و مسجد از بعد عرفانی و معنوی می تواند دید بهتری نسبت به این مسائل دهد. هدف از ارائه این مطلب هم همین موضوع بود و امیدواریم به خوبی توانسته باشیم این دید را به شما بدهیم.

در پست های آتی مطالب بیشتری در مورد معابد و خدایان هندو منتشر خواهیم کرد. منتظر مطالب بعدی ما باشید.