متون ودایی بهترین منبع برای آشنایی با خدایان هند است. به همین دلیل در مطلب آشنایی با خدایان هند در عهد ودایی می خواهیم با کمک این منابع، با خدایان باستانی و اسرارآمیز کشور هند آشنا شویم. آشنایی با این خدایان زمینه ای مهم هم در بحث عرفان و فلسفه شرق بوده و هم ما را با فرهنگ در هم تنیده ایران با کشور هند بیشتر آشنا می کند و بیشتر به تشابهات این دو کشور پی می بریم و در نهایت آگاهی بیشتری از تعالیم هندی در زمینه مدیتیشن و متافیزیک خواهیم داشت.

دین و اصولا تفکر دینی در هند با تلقی دین در فرهنگ ادیان سامی کاملا متفاوت است و طبعا اعتقاد به خدا نیز در این ادیان، با باورهای رایج از خالق، سازگار نیست. بهترین منابعی که ما را از چگونگی اعتقادات دینی شبه قاره در ادوار قدیم آگاه می سازد، متن وداها، خصوصا کتاب مقدس ریگودا Rgveda (۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد) است. این متون راهنمای مناسبی برای آشنایی با خدایان هند در عهد ودایی هستند و اطلاعات خوبی از تعالیم آن ها در اختیارمان قرار می دهند.

مطالعه ی منابع قدیمی و مقایسه ی آن با متون متأخر، ما را با سیر تحول باورهای این قوم از قدیم الایام تا اکنون آشنا می سازد. این مطالعه نشان میدهد که ادیان هند از پرستش طبیعت و قوای طبیعی آغاز گشته و رفته رفته با نفوذ تفکرات فلسفی و منطقی راه تکامل پیموده و پس از سیر و گذر از مرحله ی اوپانیشادها و ودانتا به صورت علم الاساطير متأخر هندو، که تفکر کنونی مذهبی هند زاییده ی آن است، درآمده.

پیشنهاد می کنم: معبد کجاست و مسجد کدام است؟

به عبارت دیگر در عهد وداها تفکر مذهبی در این سرزمین دوران جوانی خود را می پیموده و از این رو است که در این دوران شیوه ی اجرای مناسک مذهبی و مراسم قربانی، اصل و پایه ی دین تلقی می شده و در مقابل، به تفکر عمیق در مورد مبانی خلقت بهای چندانی داده نمی شده است. اغلب خدایان هند در عهد ودایی و قدرتمندترین شان به نحوی از انحاء با قوای شاخص طبيعت، همچون خورشید، ماه ، رعد، آتش و… مربوط میشده اند.

در وداها اشاره ی جدی به خدای واحد و نیروی مطلق کائنات (Brahman) نشده، ولی مفسرین براهمن را ذات وداها و جوهر سرودهای آن میدانند. البته این نوع تفسیر نیز از افکار متأخر اوپانیشادی نشأت گرفته، والآ باور اخیر در جهان بینی و کیهان شناسی ودایی نقش چندانی ندارد. تصور خدای واحد و ایده ی براهمن در عهد ودایی همچنان انتزاعی باقیماند و بعدها در اوپانیشادها و توحیدگرایی فلسفه ی ودانتا مورد تأکید قرار گرفت.

در تعالیم ریگودا در مورد خدایان، بیشتر به اشتراک قدرت میان دو یا چند خدا (معبود) برمیخوریم و معمولا هر خدا به مدح و ثنای خدای دیگر می پردازد. عظمت، قدرت، معرفت و حقیقت، از صفات عمومی خدایان هند در عهد ودایی و ریگوداست.

مکاتب مهم مرتبط با خدایان هند در عهد ودایی

محققین مختلفی در تقسیم بندی خدایان هند در عهد ودایی کوشش نموده اند و مکاتب گوناگونی از این رهگذر گام به عرصه ی وجود نهاده. در این میان اشاره به دو مکتب ضروری است:

1. مکتب ماکس مولر Max Muler: ماکس مولر معتقد است که اساس مذاهب هندو – اروپایی پرستش طبیعت بوده و نوع اعتقادات آن دوران، آینه ی صادقی است که معتقدات دینی ابتدایی انسان اولیه را به نمایش می گذارد. در این مکتب، اساطیر محلی و زبانهای قومی نقش اساسی ایفا نمی کنند.
2. مکتب ژرژ دو مزيل George de Mezil: در این مکتب به زبانهای اقوام اعتنای خاصی شده و اعتقاد بر این است که در هر تمدن و مذهبی، کتب مقدسه و اساطیری خاص وجود دارد. حال اگر اقوام هندواروپایی زبان مشترکی داشته اند، لذا میبایست اشتراک میان اعتقادات شان هم موجود بوده باشد. دومزیل از همین طریق یافته های ارزنده ای را در خصوص اشتراک اعتقادات ایران باستان، هند باستان و دیگر اقوام هندواروپایی ارائه نمود.

مکتب دومزیل در واقع دیدگاه ارائه شده از سوی ماکس مولر را به تکامل رساند، بدین ترتیب که بر نظریه ی دین طبیعت پرستی این اقوام، عنصر سٌنن اساطیری و نصوص موجود را نیز افزود. در این وادی، تحقیقات اتیمولوژیک، که مربوط است به درک مفاهیم واژه ها، صفات نام ها و خصایص خدایان هند در عهد ودایی از طریق ریشه یابی لغوی، نقش مهمی را ایفا نمود.

دسته بندی خدایان ودایی

با توجه به این نکات و بر اساس کیهان شناسی ودایی که عالم را به سه اقلیم «آسمان»، « فضای میانه» (جو میان زمین و آسمان) و «زمین» تقسیم نموده است، خدایان هند در عهد ودایی را نیز، علیرغم تردد گاه و بیگاه در اقلیم مجاور، می توان به سه دسته زیر تقسیم نمود:

• الف) خدایان آسمانی
• ب) خدایان جوی
• ج) خدایان زمینی

این تقسیم بندی با نظام طبقاتی و اجتماعی برهمن، کشاتريا و وایشیا نیز انطباق دارد، بدین ترتیب که:

– خدایان آسمانی که در مقام اصل و حقیقت روحانی نظام کائنات هستند با طبقه ی برهمن که قشر روحانی و موبدان جامعه می باشند، هم آهنگی دارند.

– خدایان جوی که نیروهای حاکم و قوای اجرایی قوانین هستند، با قشر كشاتریا (طبقه ی اشراف و سلحشوران) هم سنخی دارند.

– خدایان زمینی که ضامن وفور نعمات دنیوی هستند، با طبقه ی وایشیا (کشاورزان) منطبق اند.

ارتباط میان طبقات خدایان و طبقات اجتماعی انسان ها تصادفی نیست، چرا که در این آئین نظام طبقات اجتماعی Caste از دید یک هندوی مومن، نظامی تکوینی و مبتنی بر Rta یا نظام کیهانی (Cosmic Order) است. به دلیل همین پشتوانه ی دینی است که نظام طبقاتیِ شبه قاره در طی قرون و هزاره های گذشته دستخوش تحولات چندانی نشده و تاریخ نیز هیچ حرکت جدی اجتماعی را که اساسش عصیان طبقه ی محروم بر طبقه ی حاکم باشد در این سرزمین ثبت ننموده است.

برعکس، بسیاری از جنگ های مندرج در متون مقدسه متآخر (خصوصا راماین) مربوط می شود به تلاش هایی برای بازگرداندن نظام منسوخ شده ی کیهانی Rta به جوامع انسانی.

تا اینجا به طور خلاصه با خدایان هند در عهد ودایی و برخی از مکاتبی که در عصر مدرن با آن ها مرتبط هستند آشنا شدید. در مطالب بعدی وبسایت هر گروه از خدایان را معرفی خواهیم کرد.