معرفی الهه وارونا – شاخه آدی تیاهای اصلی

در ادامه آشنایی با خدایان گروهی آسمانی – شاخه آدی تیاهای اصلی، به معرفی الهه وارونا به عنوان یکی از مهمترین خدایان این شاخه می رسیم. برای آشنایی بیشتر با این الهه در ادامه با ما همراه شوید.

فهرست مطالب

• معرفی الهه وارونا
• الهه وارونا در اسطوره های ایران باستان
• سه نکته در خصوص انطباق وارونا بر اهورا و مهر بر میترا
• شمایل و تصاویر وارونا

معرفی الهه وارونا

الهه وارونا از دیگر خدایان آسمانی ریگودا است و همواره در کنار میترا ظاهر شده است و لفظ Varuna_s را برخی با Uranus لاتین و Oranos (اورانوس) یونانی معادل دانسته اند. وارونا و میترا برپا نگهدارنده ی قوانین روحانی و فیزیکی جهان هستند و لذا بیش از هر خدای دیگر بانظام کیهانی rta مرتبط می باشند. در اوایل عهد ودایی، الهه وارونا پادشاه جهان بود. او را سلطان آسمان پر ستاره و نازل کننده ی باران می دانستند. با سپری شدن ایام، ایندرا (خداوند رعد) صفت نزول رحمت را از او گرفت و به خود اختصاص داد و رفته رفته وارونا به مقام خدای اقیانوس ها نزول کرد. در عهد ودایی، وارونا سلطان آسمان ها است و ستارگان را در دل شب نصب میکند و در هنگام پگاه، آنها را نامرئی می سازد. اوست که ماه را به درخشش در می آورد و خورشید را در پهنه ی آسمان سیر می دهد. او به پرواز پرندگان آگاه است، مسیر کشتی ها را میداند و راه دریا را میشناسد؛ او راز هرچه که بوده و هرچه که هست را می داند و از حقیقت و غیر حقیقت اطلاع دارد. «وارونای پادشاه، جاده را بر خورشید هموار کرد تا سیر کند،… ستاره ی خرس (قطبی) شبانگاه بر پهنه ی آسمان نصب شده تا او نظاره کند؛ ولی ستارگان در روز به کجا می روند؟ این قانون الهه وارونا است که در آن فریبی نیست. اوست که در شب ماه را به پیش می برد و به نمایش در می آورد…» وارونا به پرندگان پرواز و به باد وزیدن آموخت. او راز سلامتی را می داند، صد هزار دارو در ملكيت خود دارد و به سرنوشت زن و مرد آگاه است. الهه وارونا که با قانون کیهانی ریتا مرتبط است، طبعا حامی مبانی معنوی و اخلاقی نیز هست. او گناهکاران را در دام خود گرفتار می کند، آنها را به مجازات می رساند و یا مورد عفو قرار میدهد. «ای وارونا خشمگین مشو، کلام تو شنیده شد، پس ما را دستخوش چپاول مکن… مابا کرنش و تواضع به درگاه تو قربانی میکنیم و دعا میکنیم که خشم تو ای وارونا دور شود. ای خداوند با عظمت، ای پادشاه، گناه های ما را رها کن. تو قدرتمندی و ماگناهکار»

مطلب مرتبط: معرفی الهه میترا از شاخه آدی تیاهای اصلی

در نزول رحمت باران، الهه وارونا و میترا عموما متحد و همیار هستند. ارتباط و اتصال وارونا با آب (دریا، اقیانوس، رودخانه) ناگسستنی است. اوست که ضامن جاری گشتن رودها و پدید آمدن دریاها و اقیانوس ها است. اگر اقیانوس ها، علیرغم وارد شدن مدام آب رودخانه های بیشمار به آنها، لبریز نمی شوند، به موجب قدرت سحرآمیز اوست. اوست که از تخت سلطنت آسمانی خود، زمین را اندازه گیری می کند، سپیده دم را می نمایاند، خورشید را می درخشاند و دوباره پرده بر چهره ی تابناک او میکشد. تنظیم فصول طبیعی به او منسوب است و موجودات فانی و جاوید (خدایان) هیچیک قادر به نقض اصول طبیعی، که او واضع آن است، نیستند. اوست پروردگار رحمت و لذا در همه ی سرودهای مربوط به او، دعای بخشش گناهان نیز قید گردیده است. آبی که الهه وارونا مظهر آن است و در ریگودا به آن اشاره شده تنها آب مادی نیست، بلکه آب کیهانی (Cosmic Water)، همان آب اولیه ای است که منشاء و مبداء همه ی عالم است و سلطه ی وارونا بر این آب لطيف، قدرت و مرتبه ی او را نشان می دهد. در ریگودا به جاری شدن آب ها، شگفتن پگاه و ظهور نور، همزمان اشاره شده است. گویی حرکت آب و منتشر شدن اشعای نور همه از یک حقیقت و اصل Rta نشأت گرفته. این آب هنگامی که از تحرک باز می ایستد توسط ایندرا (که بعدها بر مسند وارونا تکیه میزند) به آسمان ها صعود میکند و به هنگام نزول، از طریق هفت رودخانه ی اصلی وارد دهان گشوده ی وارونا میشود. تصور آب و دریای اولیه به عنوان ماده ی اولیه ی عالم در اوستانیز آمده است (وندیداد ۱۱،۴،۵ پشت ۶،۲،۳ ). عظمت وارونا و مرتبه ی والای او، تا حد زیادی مدیون همین تسلط بر آب های کیهانی بوده، و علت اینکه وارونا از مقام رفيع خود به حد نپتون (رب النوع اقیانوس در علم اساطیری رومی) تنزل میکند را می توان در تغییر و تحول در مفهوم Apah (أبها) جست و جو کرد. لفظ وارونا Varuna از ریشه ی هندواروپایی Wer به معنای پیوستن مشتق شده است. برخی وارونا را مأخوذ از ریشه ی Vronoti به معنای پوشاندن دانسته اند. همانگونه که قبلا اشاره شد الهه وارونا و میترا همواره در کنار هم قرار داشته و مکمل یکدیگر هستند، چرا که یکی مظهر عهد و پیمان بوده و دیگری نیروی التزامی و ضامن اجرای میثاق هاست.

الهه وارونا در اسطوره های ایران باستان

همچنان که ذکر آن گذشت، اشتراک میان ادیان هندواروپایی موجب شد که برخی از خدایان کهن اقوام آریایی مرزهای جغرافیا و حصارهای تاریخ را درنوردند و در اساطیر جوامع مختلف جلوه کنند. در میان این اقوام، ایرانیان و هندیان اشتراکات بسیاری داشته اند و تجربیات تاریخی مشابهی را نیز سپری کرده اند. در مطلب معرفی الهه میترا به نقش میترا در اسطوره های قدیم ایران اشاره شد و حال به رابطه ی وارونا در علم الاساطیر ایران باستان می پردازیم. ژرژ دومزیل – همانگونه که ذکر آن گذشت. معتقد است که وجود آداب و سنن و زبان مشترک در یک یا چند قوم در دورهای خاص، پدیدهای تصادفی نیست، بلکه از وجود اعتقادات و باورهای مشترک در این باب حکایت میکند. نظریه ی دومزیل را می توان در باورهای مشترک اقوام آریایی و علی الخصوص دو قوم هندوایرانی مشاهده کرد. تحقیقات موجود در وادی علم الادیان به وجود خدایان مشترک میان این دو قوم، پیش از جدایی از یکدیگر، گواهی میدهد. تحولاتی که در اعتقادات هنديان و ایرانیان پس از جدایی رخ داد، حائز اهمیت و شایسته ی مطالعه است. نباید از خاطر دور داشت که جدایی دو قوم عموما با تعصب و معاندت همراه است. گرچه این جدایی ممکن است با انگیزه های مادی و یا حتی اختلاف سلیقه شروع شده باشد، ولی رفته رفته راه به وادی اعتقادات و باورهای دینی میگشاید. همین اختلاف اعتقادی میان اقوام آریایی نیز رخ داد. در دین کهن این اقوام، اعتقاد به دو نیرو – یا دو خدای منشاء نیکی و منبع بدی – وجود داشته و در اوستا لفظ اهورا Ahura به عنوان خدایان نیکی ها و دیوا Daeva به عنوان منشاء و سمبل پلیدی ها آمده است. رفته رفته تمام اهوراها در اهورامزدا جمع شدند. دیواها (خدایان پلیدیها) به رده ی اهريمنان و دیوها تنزل یافتند. در شبه قاره روند مخالف ایران پیش آمد به طوری که لفظ دیوا Deva که همان دیو فارسی است، به خدایان (معبودان خير) اطلاق گردید و آسورا Asura (در سانسکریت Sur با Sura به معنای خدا است و این لفظ با پیشوند A منفی می شود و به asura (ضد خدا) بدل می شود) که با اهورا Ahura هم ریشه است، برای اهريمنان و نیروهای ضد یزدانی مورد استفاده قرار گرفت.

پیشنهاد می کنم: آشنایی با خدایان هند در عهد ودایی

البته این تحول در اسامی طی قرون متمادی رخ داد، والا لفظ آسورا در ابتدا به معنای اهورا در فارسی بوده و همانگونه که اهورامزدا در رأس خدایان ایرانی قرار گرفت، آسورا نیز به والاترین خدایان وادی فرمانروایی (خدایان آسمانی) اطلاق گردید و الهه وارونا به عنوان آسورای اعظم پذیرفته شد. در این خصوص ژرژ دومزیل نیز با قاطعیت همین نظریه را می پذیرد و می نویسد که آیا اهورامزدا وارث همان اهورای اصلی و در نتیجه معادل آسورای اعظم عهد ودایی یعنی وارونا است؟ به نظر ما قاطعیت این امر بیش از احتمال آن است که صعود اهورامزدا بدین لحاظ بوده که او وارث فرمانروایی خدایان پیش از زرتشت است. میرچيا الياده نیز بر این عقیده است که اهورای ایرانی از جمله خدایان آسمانی ایرانیان است و قدمت آن به پیش از عهد زرتشت باز می گردد. در يشتها به برخی از صفات پیش از اهورامزدا اشاره شده که به فرضیه ی انطباق اهورا و آسورا، یا به طور مشخص تر یگانگی الهه وارونا هند با اهورای ایران، قوت می بخشد. في المثل در فروردین یشت، به گفت و گوی اهورامزدا با اسپنتمان اشاره شده که چنین می گوید: « از فروغ و فر آنان است ای زرتشت که من آسمان را در بالا نگاه میدارم. که از فراز نور افشاند. که این زمین و گرداگرد آن را مانند خانه ای احاطه کرده است. آن آسمانی که از مینویان برافراشته، استوار و بعيد الحدود برپاست… آسمانی که مانند جامه ی ستاره نشان مینوی ساخته شده که مزدا به همراهی مهر (Mithra) در بر دارند، (آسمانی) که آغاز و انجام آن دیده نمی شود.» در مهریشت به این وحدت و خصایل میترا که با مهر و عهد و پیمان مرتبط است اشاره شده و چنین آمده است: «راهورامزدا به اسپنتمان گفت: ای اسپنتمان ، هنگامی که من مهر، دارنده ی این دشت های فراخ را بیافریدم، او را در شایسته ی ستایش بردن معادل، و در سزاوار نیایش بودن مساوی با خود بیافریدم.» «…ای اسپنتمان ، تونباید مهر و پیمان بشکنی، نه آن (پیمانی که) تو با یک دروغ پرست بستی. زیرا که معاهده با هر دو درست است. مهر (میترا) که دارنده ی دشت های فراخ (است)، اسب های تیز رو به کسی دهد که دروغ نگوید (پیمان نشکند). آذر مزدا اهورا، راه راست به کسی نماید که به مهر دروغ نگوید…»۱

سه نکته در خصوص انطباق وارونا بر اهورا و مهر بر میترا

در موارد فوق سه نکته وجود دارد که بر انطباق الهه وارونا بر اهورا و مهر بر میترا دلالت دارد:

1. ذکر اینکه اهورا از خدایان آسمانی (فرمانروایی) است.
2. قرار گرفتن نام میترا در کنار نام اهورا دقیقا مشابه وحدت وارونا ۔ میترا در وداهاست.
3. مرتبط بودن مهر با عهد و پیمان و میثاق دقیقا با خصایل میترای ودایی انطباق دارد.

الهه وارونا بعدها از مرتبه ی فرمانروایی وادی آسمان ها سقوط کرد و جای خود را به ایندرا سپرد. داستانهای زیادی درباره ی وارونا در متون براهمانا و بعدها در پورانا آمده است. یکی از این داستان ها به احتمال وجود آیین قربانی انسان در عهد ودایی قوت می بخشد. در براهمنای ریگودا Brahmana of Rs Veda اشاره به پادشاهی به نام هاریس چاندرا Haris Chandra شده که فرزندی نداشت. عمری از او گذشته و گرد زمان بر موهایش نشسته بود. دردمند به سوی قدیسی به نام نارادا Narada روان گشت و از او راه چاره خواست. پس به توصیه ی او دست نیاز درگاه الهه وارونا بلند کرد و چنین گفت: «ای پادشاه عظیم الشان، رخصت فرما تا پسری بر من متولد شود و من وعده می کنم که در صورت برآورده شدن این دعا، او را به درگاه تو قربانی کنم.» وارونا سخن او را شنید و دعای وی را اجابت نمود. در پوراناها، وارونا عنوان ربالنوع اقیانوس را دارد.

شمایل و تصاویر وارونا

الهه وارونا در تصاویر به صورت مردی با چهره ی روشن پوست سفید سوار بر یک جانوار خارق العاده ی دریایی ترسیم شده است. این جانور که ماکارا (Makara) نام دارد حیوانی است که سر و دو پای جلو او به صورت گوزن است و دمی چون دم ماهی دارد. کمندی در دست راست اوست. او بیشتر از جانب ماهی گیران و اغلب در ایام قحطی مورد پرستش قرار می گرفته، لیکن امروزه پرستش وارونا منسوخ گشته و تمثال های او ساخته نمی شود.نشان کردن