در انجام تمرینات پرانایاما، کنترل تنفس یکی از فنون عملی و مهم است. به همین دلیل در قسمت سیزدهم آموزش پرانایاما به سراغ معرفی و آموزش این تکنیک رفته ایم. برای آشنایی با تکنیک و نحوه انجام دادن آن در ادامه با ما همراه شوید.
همانطور که در قسمت های قبلی آموزش پرانایاما ذکر شد، پرانایاما عبارتست از کنترل پرانا و نیروی های حیاتی بدن که از طریق مهار تنفس و تنظیم و تعدیل آن حاصل می گردد و این امر مهم ترین هدف در پرانایاما می باشد.
اهمیت کنترل تنفس در تمرینات پرانایاما
پرانایاما با تنظیم تنفس آغاز می شود و نهایتا شخص به مرحله ای می رسد که بر تمام جریانات زندگی یا نیروهای حیاتی تفوق و برتری می یابد. به بیان دیگر پرانایاما، احاطه کامل بر تمام جریانات حیاتی بدن ار طریق کنترل تنفس است.
تنفس، تجلی ظاهری پراناست و اگر شما قادر باشید پرانا را تحت انقیاد خود درآورید، می توانید بر تمام نیروهای جهانی اعم از فیزیکی و یا ذهنی احاطه داشته باشید.
اگر کسی نفس یا پرانای خود را کنترل کند، ذهن خود را نیز کنترل نموده است و بالعکس. به بیان دیگر با کنترل یکی از آنها دیگری نیز تحت کنترل درخواهد آمد. اگر ذهن و پرانا، هر دو کنترل شوند، شخص از دور تولد و مرگ رهایی می یابد و به جاودانگی نایل میگردد.
ارتباط نزدیک و محکمی بین ذهن، پرانا و منی وجود دارد. اگر کسی انرژی مربوط به منی را کنترل کند، پرانا و ذهن نیز در احاطه او خواهند بود و کسی که ذهن و پرانا را تحت فرمان خود در آورد، قادر به کنترل انرژی جنسی خواهد بود.
از طریق تمرینات پرانایاما باید اصول و روش صحیحی در تنفس بنا گردد. چرا که در دنیای معمول انسانها، نفس کشیدن، بدون قاعده و عاری از نظم و آهنگی موزون می باشد. میزان سن یک انسان به تعداد نفس های او سنجیده می شود نه به تعداد سالهای عمرش.
در حین تنفس در هر دم مقداری معین از انرژی یا پرانای اتمسفری وارد بدن می شود. ظرفیت حیاتی، بیشترین مقدار هوایی است که انسان بعد از یک بازدم عمیق می تواند وارد ششها کند.
یک انسان در یک دقیقه ۱۵ بار نفس میکشد که این مقدار در طول روز به ۲۱۶۰۰ بار می رسد. حاصل تمرینات پرانایاما، اشتهای خوب، بشاشیت و گشاده رویی، سیمایی خوب، قدرت و شجاعت، سلامت و تمرکز ذهن خواهد بود.
ماترا
زمان صرف شده در یک کف زدن یا بشکن زدن که نه خیلی سریع باشد و نه خیلی آهسته، ماترا نامیده می شود. این واحد زمانی به اندازه زمان پلک زدن چشم، یا یک تنفس عادی و طبیعی و یا تلفظ یک بخشی Om است.
از این واحد زمانی در تمرینات پرانایاما استفاده می شود. ماترا از لحاظ زمانی مطابق با ۱ ثانیه است.
اقسام و تنوعات پرانایاما
تمرینات پرانایاما بر سه رکن اصلی دم، بازدم و حبس (بیرونی و درونی) بنا نهاده شده است و مراحل مختلف آن بر اساس تنظیمات زمان، شمارش و فضای این سه رکن صورت می گیرد.
بازدم را رچاکا نامند که اولین شق پرانایاماست. دومین رکن پرانایاما، هنگامی است که هوا به داخل ریه ها وارد می شود (دم) که به پوراکا موسوم است و هنگامی که حبس صورت پذیرد، سومین رکن یا کمباکا شکل می گیرد.
كمباكا توقف عمل تنفس است که موجب افزایش قدرت و حیات و نیروی روحی درونی شده و طول عمر را افزایش می دهد. اگر شما نفس خود را به مدت یک دقیقه نگه دارید، این یک دقیقه به طول مدت زندگی شما اضافه می شود.
یوگی ها با کشیدن نفس به براهماراندرا در بالای سر و حفظ آن در آنجا، الهه مرگ – ياما – را مغلوب کرده و بر مرگ تفوق می یابند. چانگ دو از طریق تمرینات کمباکا به مدت ۱۴۰۰ سال زندگی کرد.
هر یک از ارکان پرانایاما یعنی رچاکا، پوراکا، کمباکا، از طریق زمان، فضا و شمارش تنظیم می شوند. فضا به بیرون و درون بدن و یا طول و پهنای مشخصی از بدن و نیز جاهایی که پرانا در آنجا قرار می گیرد، اطلاق می گردد.
در اشخاص مختلف، مدت زمانی که نفس داخل و خارج می شود، متفاوت است. به عبارت دیگر مطابق با تاتوایی که بدن تحت نفوذ آن است، طول تنفس متغیر است. طول تنفس به وسعت ۱۲، ۱۶، ۴، ۸، ۰ انگشت به ترتیب در تاتواهای پریتوی، آپاس، تجاس، وایو و آکاشا (زمین، آب، آتش، هوا و اتر) می باشد که در هنگام بازدم به سمت خارج بدن و در هنگام دم به سمت درون بدن در جریان است.
جایگاه و فضای مربوط به بازدم در ۱۲ اینچی نوک بینی قرار دارد و این امر با یک تکه پارچه نخی با لوله یی قابل اندازه گیری است. فضا و جایگاه دم از سر تا کف پا متغیر است و این فضا را به واسطه احساسی شبیه به تماس یک مورچه می توان احساس کرد.
جایگاه کمباکا شامل فضاهای درونی و بیرونی اشغال شده توسط دم و بازدم می باشد، چرا که فعالیت های تنفسی قابلیت جایگیری در این مکان ها را دارند و این موضوع نیز در نبود جایگاه دم و بازدم قابل تجربه است.
زمان، عبارتست از زمان صرف شده در هر یک از ارکان پرانایاما که عموما با ماترا شمرده می شود و منطبق با یک ثانیه است. شمارش، اشاره به شمردن زمانی دارد که پرانایاما شکل می گیرد.
شاگردان یوگا باید در یک نشست به آرامی، شمارش پرانایاما را تا ۸۰ شماره برسانند و در طول روز چهار نشست به این صورت داشته باشند که مجموعا ۳۲۰ شماره پرانایاما خواهند داشت.
انتخاب و استفاده از این سه نوع عامل تنظیم تنفس یعنی زمان، فضا و شمارش، اختیاری است و سه عامل یادشده به راحتی قابل درک نیستند، مگر این که به طور پیوسته و مستمر تمرین شوند.
در بسیاری از مراحل يوگا با موارد و تمریناتی، برخورد می کنید که یکی از سه روش فوق مناسب آن زمان برای تمرینات است.
اودگاتا
اثر و میوه پرانایاما همانا اودگاتا یا بیدار کندالینی خفته است. به بیان دیگر هدف اصلی پرانایاما، اتحاد آپانا و پرانا و سوق این زوج متحد به طرف سر است. کندالینی سرچشمه تمام نیروهای سری و پنهانی است. واچاسپاتی می گوید:
«اولین مرحله اودگاتا است که مرحله ضعیفی است و میزان آن ۳۶ ماترا است. دومین مرحله متوسط است که دو برابر میزان قبلی است و سومین مرحله که قوی و شدید است، سه برابر میزان اولیه می باشد. این پرانایامایی است که از طریق شمارش سنجيده می شود.»
در یوگاسوترا آمده است:
«چهارمین مرحله، حبس پراناست که به واسطه هدایت آن به درون یا بیرون صورت می گیرد.»
سومین نوع پرانایاما که در سوترای ۵۰ از یوگاسوترای پاتنجلی تشريح شده، زمانی صورت میگیرد که اودگاتا، حاصل شده باشد و چهارمین مرحله پرانایاما زمان بیشتری را به خود اختصاص می دهد و آن در ارتباط با تثبیت پرانا در نیلوفرهای مختلف (پادماساها یا چاکراها) و سوق آن آرام آرام و مرحله به مرحله به آخرین نیلوفر سر، جایی که سامادهی کامل رخ می دهد، است.
این حالت تجلی درونی آن است و ظهور خارجی آن را می توان در تغییرات طول تنفس، بسته به تاتوای غالب مشاهده کرد. تجربه پرانا را در درون و برون می توان داشت.
از طریق کسب مهارت تدریجی بر سه نوع اولیه پرانایاما، نوع چهارم حاصل می شود. در مرحله سوم پرانایاما، توجه از فضا کم است و تنها با یک تلاش کوچک، توقف تنفس رخ می دهد و سپس توسط فضای شمارش و زمان اندازه گیری می شود و نهایتا تنفس، حالت دیرگا (طولانی) و سوکشما (ظریف) به خود می گیرد.
مرحله چهارم، نیز مانند مرحله سوم با کمی سعی صورت می گیرد و در این مرحله اگرچه آگاهی از فضای دم و بازدم قابل تجربه است، تسلط و احاطه بر تمام حالات به تدریج کسب می شود.
به هر حال اگر تمرینات پرانایاما، مرتب انجام شوند، مراحل مختلف تکامل به مرور حاصل خواهند شد. پس از مهارت در هر مرحله، تمرینات مرحله بعدی را باید آغاز نمود. نیروهای پنهانی خاص در هر مرحله، خود را توسعه داده و غنی تر می کنند.
سه مرتبه پرانایاما
همان طور که ذکر شد، پرانایاما سه مرتبه آدهاما، مادهیاما، اوتاما (ابتدایی، متوسطه و پیشرفته) دارد. آدهاما، ۱۲ ماترا و مادهياما ۲۴ ماترا و اوتاما ۳۲ ماترا را دربر می گیرند. این مقادیر برای پوراکا یا دم می باشد و نسبت بین پوراکا، کمباکا و رچاکا، ۲:۴:۱ می باشد.
پوراکا یعنی دم، کمباکا به معنای حبس دم و رچاکا بازدم است، اگر شما به مدت ۱۲ ماترا دم بکشید و ۴۸ ماترا کمباکا کنید و به میزان ۲۴ ماترا بازدم انجام دهید در مرحله آدهاما قرار دارید.
این قاعده برای دو مرحله دیگر پرانایاما نیز مطرح است. آدهاما را به مدت یک ماه تمرین کنید و بعد مادهیاما را برای سه ماه و در نهایت اوتاما را انجام دهید. هنگامی که در تمرینات پیشرفت کردید بایستی روزانه ۳۲۰ پرانایاما انجام دهید.
پرانایامایی که همراه با ذکر نباشد، آگارباپرانایاما و پرانایامایی که همراه با جاپای ذهنی و مانترا صورت پذیرد، ساگارباپرانایاما نامیده میشود و این مانترا می تواند مانترای آم باشد یا گایاتری مانترا ساگاربا پرانایاما صدها بار از آگارباپرانایاما قوی تر است.
ظهور پرانایاماسیدهی به شدت و تلاش تمرین کننده بستگی دارد. سالکان پرشور و شوق و با حرارت با پرامااوتساها، ساهاسا و دريداتا (حمیت و اشتیاق، بشاشیت و قانع بودن، ابرام و سختی) می توانند در ظرف ۶ ماه به سیدهی (كمال) برسند.
در حالی که سالک بی توجه ای که همواره منتظر است تا از آسمان برایش باریده شود، کسی که تاندری و آلاسيا (خواب آلوده و تنبل) است، حتی پس از گذشت هشت یا ده سال هیچ پیشرفتی نخواهد کرد.
آهسته و استوار حرکت کنید و در این راه، شکیبایی و اعتقاد و ایمان، حمیت و امیدواری و توجه داشته و ثابت قدم باشید، شما آماده کسب موفقیت هستید. هرگز ناامید نشوید.
کمباکای ودانتیک
سالک بدون هیچ انحراف و پریشانی و با ذهنی آرام و ساکت باید پرانایاما کند. دم و بازدم هر دو باید متوقف شوند و سالک منحصرا باید بر برهمن تکیه کند که همانا او والاترین هدف و مقصود زندگی است.
قطع تعلق نسبت به تمام اشیاء و چیزهای دنیوی، همانا رچاکا است و به کف آوردن علوم روحانی و شاستراها، پوراکا می باشد و حفظ چنین آگاهی و دانشی در درون، كمباكا نامیده می شود. کسی از قیود رهایی می یابد که، بدین سان در چیتای خود عمل کند.
از طریق کمباکا ذهن تحت تسلط درخواهد آمد و تنها از طریق کمباکاست که باید مهارت بر کمباکا محکم و قوی تر گردد. در درون پراماشيوا جاری است.
ابتدا در براهماگرانتی منفذي ایجاد می شود. آنگاه یوگی پس از شکافتن براهماگرانتی، ویشنوگرانتی و پس از آن رودراگرانتی را می شکافد. در این زمان است که او از طریق مراسم مذهبی انجام شده در تولدهای مکرر و به واسظه فیض گورو و دواتا و تمرینات یوگا به رهایی و رستگاری نایل می گردد.
سوالات مرتبط کنترل تنفس:
پرانایاما از دو کلمه پرانا Prana به معنای انرژی حیاتی و آیاما ayama به معنای توسعه و گسترش، تشکیل شده است و پرانایاما یعنی: توسعه و بسط انرژی.
